مشروعیت قیام امام حسین (ع) بر اساس قواعد فقهی - حقوقی - دانشکده علوم اجتماعی
سلسله نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر
دکتر ابراهیم فیاض: غفلت از فقاهت قیام عاشورا، ما را از فقاهت انقلاب اسلامی هم غافل می‌کند
روابط عمومی دانشکده علوم اجتماعی: نخستین نشست از «سلسله نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر» با موضوع «علوم اجتماعی و نهضت حسینی» روز یکشنبه 21 شهریور ۱۴۰۰ در دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
در این نشست دکتر ابراهیم فیاض، عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی، به عنوان چهارمین سخنران به ارائه سخنرانی با موضوع « مشروعیت قیام امام حسین (ع) بر اساس قواعد فقهی‌ـ‌حقوقی» پرداختند. آنچه در ادامه می آید، گزارش این سخنرانی است که توسط یاسمن سجادی، دانشجوی کارشناسی رشته علوم ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی، تنظیم شده است.
دکتر ابراهیم فیاض با اشاره به سابقه عزاداری های حسینی در ایران گفت: ایران از همان آغاز ماجرا با قیام عاشورا درگیر بود، زیرا کوفه، بر تحولات ایران و عراق مؤثر بود. کوفه دارای ابعاد سیاسی و نظامی و بصره در نزدیکی آن دارای ابعاد معرفتی بود. من می‌خواهم از مشروعیت و فقاهت قیام امام حسین (ع) بگویم. عجیب است که شیعیان می‌گویند قول، سکوت و نوشتن امام، فقه است، اما چگونه امام حسین و قیام عاشورا فقاهتی ندارد؟ پس واقعۀ عاشورا (بارز‌ترین عنصر هویتی شیعی) چیست و فقاهت آن کجاست؟
وی افزود: ما دارای ذخیرۀ ارزشمندی از ظرفیت‌های آموزه‌های عاشورا برای علوم اجتماعی ایران هستیم. هگل در پدیدارشناسی روح، بسیار از موضوع به صلیب کشیده شدن حضرت مسیح بهره گرفته است. علوم اجتماعی در ایران نیز می‌تواند از ظرفیت‌های عاشورا بهره‌های علمی و مطالعاتی فراوانی ببرد. شهادت امام حسین و یارانش در عاشورا برای ما چه معنایی دارد؟ نخست باید بدانیم که در عاشورا، خوارج بودند که در مقابل امام حسین (ع) ایستادند و در کنار آنها بخش عمده‌ای از لشگری که در برابر امام حسین (ع) ایستادند، غارت‌گران بیابانی بودند. در عاشورا، تنها سر افرادی از اهل بیت (ع) بریده شده بود و نه اصحاب‌شان (که از تبارها و خاندان‌های دیگری بودند) و در واقع، این سرها را برای دریافت پاداش بریده بودند.
فیاض ادامه دارد: وهابیت بر این باور است که امام حسین (ع)، مظلومانه کشته شد، اما از آنجا که می‌دانست پیروز نیست، در نبرد بیهوده‌ای حضور یافته بود. همچنین، گروهی قیام ایشان را عرفانی تفسیر می‌کنند و گروهی نیز آن را در طلب دستیابی به حکومت تفسیر می‌کنند. در فقه شیعه، مبنایی با عنوان «حفظ حیات اجتماعی» داریم که اساس علوم اجتماعی (حفظ نظام اجتماعی) نیز بر همین اصل، استوار است. پیامبر اسلام (ص) نیز در همین مسیر گام می‌برداشتند، ایشان از لشگرکشی خودداری می‌کردند و به امپراطوری‌های زمان خود برای دعوت به اسلام، نامه فرستادند. حضرت محمد (ص) از دیگران می‌خواستند یا مسلمان شوند و زکات بپردازند یا بر دین خودشان بمانند و جزیه دهند تا امنیت آنها برقرار شود. پس از مرگ پیامبر (ص)، در مقاطعی، مبنا عوض شد و لشگرکشی برای تصرف مناطقی جدید، گاه با هدف کسب غنائم صورت گرفت. در سیرۀ امام علی (ع) نیز شاهد صبر و شکیبایی بسیار طولانی حدود دو دهه‌ای برای حفظ نظام اجتماعی در میان مسلمانان هستیم تا با تفرقه میان مسلمانان، آنها در معرض تهدیدها و خطرهای جدی قرار نگیرند. امام حسن (ع) نیز با رویکرد مشابهی با معاویه صلح کرد که معاویه آن را زیر پا گذاشت. امام حسین (ع) نیز بلافاصله پس از درخواست از او برای بیعت با یزید، مدینه را به قصد مکه (حرم امن الهی) ترک کردند، زیرا ایشان، قصد جنگ نداشت و مبنای او صلح بود. همچنین ایشان به منظور حفظ حرمت مکه و نیز با دعوت مردم کوفه، شهر مکه را ترک کردند. ایشان در نهایت، در مسیر کوفه، و در تحقق «هیهات منا الذله» که مبنایی فقهی دارد، ناچار به جنگ در برابر لشگر یزیدیان شد.
دکتر فیاض اظهار داشت: در موضوع تحلیل قیام حسین (ع) با مباحث و رویکردهایی مواجه بوده‌ایم که از فقه حرکت تاریخی ایشان، غفلت کرده‌اند و رویکردها به این حرکت، سراسر عرفانی، و مشحون از رویکردهای عاطفی است. بنابراین، دربارۀ فقاهت عاشورا و بالتبع، فقاهت انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، تأمل، مطالعه و بحث کافی نشده است. از این رو برای نمونه، در مذاکره در برابر غرب، امروز ما نمی‌دانیم که مذاکره کنیم یا باید رویکرد دیگری را در پیش بگیریم؟ طرح بحث از فقه عاشورا در چنین فضاهایی می‌تواند بصیرت‌هایی را در اختیار ما قرار دهد.
لازم به یادآوری است در این نشست، علاوه بر دکتر ابراهیم فیاض؛ دکتر علیرضا شجاعی‌زند؛ عضو هیأت علمی دانشگاه تذبیت مدرس، دکتر سید مهدی اعتمادی‌فرد، عضو هیأت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران و دکتر عبدالله بیچرانلو، عضو هیأت علمی گروه علوم ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران نیز به ارائه سخنرانی پرداختند.
همچنین در آغاز این نشست، دکتر بیچرانلو، معاون پژوهشی دانشکدۀ علوم اجتماعی ضمن خوش‌آمدگویی به میهمانان، گزارش از برنامه ریزی های این معاونت برای برگزاری نشست های تخصصی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران ارائه داد.
وی افزود: سلسله نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر با همت دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران طراحی شده است. اغلب تصور دربارۀ علوم اجتماعی این است که با دانشی نظری روبرو هستیم که از حوزۀ عمل فاصله دارد. هدف از برگزاری این سلسله نشست‌ها تلاش برای پیشبرد و ارتقای نقش‌آفرینی علوم اجتماعی در عرصۀ عمل است و تلاش می‌کنیم با پرداختن به موضوعات مورد توجه در این مجموعه نشست‌ها، در مسیر کمک به سیاست‌گذاری اجتماعی و فرهنگی در ایران گام برداریم.
دکتر بیچرانلو بیان کرد محورهای گوناگونی از علوم اجتماعی، مسائل مرتبط با علوم اجتماعی و حوزه‌های میان‌رشته‌ای نزدیک به علوم اجتماعی برای سلسله‌نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر طراحی شده‌اند. اولین محور که متناسب با احوالات امروز جامعه و ایام محرم و صفر است، با عنوان «علوم اجتماعی و نهضت حسینی» در سلسله جلساتی و با حضور صاحب‌نظران این حوزه برگزار خواهد شد. از دیگر محورهای طراحی شده «کرونا و علوم اجتماعی» است، زیرا با توجه به درگیر شدن ایران و جهان با کووید 19، آرای اندیشمندان علوم اجتماعی و بهره‌مندی از آنها در سیاست‌گذاری‌های مربوط به کرونا اهمیت می‌یابد. موضوعات «اعتماد اجتماعی و سرمایه اجتماعی»، «فقر و نابرابری»، «فضای مجازی»، «خانواده»، «دانشگاه و علم»، «نهادهای غیررسمی» و «جامعه‌شناسی منطقه» از دیگر محورهای طراحی‌شده توسط دانشکده علوم اجتماعی برای سلسله‌نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر است.
وی در پایان خاطرنشان ساخت که تلاش می‌شود در سلسله نشست‌های مذکور، پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری که نوآوری‌ها و برجستگی‌های خاص دارند، آثار و تألیفات ارزشمند و همچنین ایده‌هایی از صاحب‌نظران که تا پیش از این به علت محدود بودن به کلاس‌های دانشگاهی، امکان بروز نیافته‌اند، معرفی و ارائه شود.