دانشکده علوم اجتماعی

مدیرکل روابط عمومی دانشگاه تهران:

با توجه به گذار پارادایمی به دیپلماسی «علم و فناوری»، بهترین کمک دانشگاهی به افغانستان، کمک در تولید اسناد علمی مشترک است/ افغانستان 92مین شریک ایران در تولید اسناد علمی مشترک است

نشست علم در خدمت مهاجران افغانستان از مجموعه نشست‌های «علم، فرهنگ و ارتباطات در خدمت مهاجران افغانستان» روز دوشنبه 22 شهریورماه 1400 به همت انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات و با همکاری دانشکده علوم اجتماعی برگزار شد و دکتر عباس قنبری باغستان، عضو هیئت علمی و مدیرکل روابط عمومی دانشگاه تهران با موضوع «چشم انداز توسعه همکاری‌های دانشگاهی در سایه افزایش تولیدات علمی مشترک» به سخنرانی پرداختند که گزارش آن را در ادامه میخوانید:

دکتر عباس قنبری باغستان، مدیرکل روابط عمومی دانشگاه تهران در ابتدای نشست با اشاره به تغییر پارادایمی در روابط بین‌المللی جهان در سال‌های اخیر گفت: جهان در سال‌های اخیر شاهد یک تغییر پارادایمی در روابط بین‌المللی بوده و آن، گذار از دیپلماسی‌های سنتی همچون سیاسی، فرهنگی، رسانه‌ای، تاریخی و... به «دیپلماسی علمی و فناوری» می‌باشد. در واقع تغییرات سریع علمی، دانشی و فناوری و نقش تعیین کننده آن در آینده روابط بین‌الملل، کشورهای زیادی را به سوی استراتژی جدید «دیپلماسی علمی و فناوری» به عنوان ابزاری برای تنظیم و جهت دهی روابط خارجی آن‌ها سوق داد.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، علم و دانش را در دیپلماسی علمی، به عنوان منشأ و منبع قدرت عنوان کرد و افزود: در «دیپلماسی علمی»، علم و دانش به عنوان منشأ و منبع قدرت تلقی شده و اینکه چه میزان «ایده‌های علمی و فناوری هر کشور جذاب و قابلیت تولید ثروت را دارند»، به عنوان شاخص‌های قدرت بین‌المللی آن‌ها محسوب می‌شود.

وی تصریح کرد: به موازات همین تغییر پارادایمی، تأثیر و قدرت دیپلماتیک کشورها در عرصه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی نیز تابعی از چگونگی استفاده نظام سیاسی آن‌ها از منابع علمی و فناوری، خود در راستای توسعه همکاری‌های خارجی می‌باشد. به همین دلیل بسیاری از کشورها و حتی سازمان‌های بین‌المللی در سال‌های اخیر اسنادی در زمینه «دیپلماسی علمی» با تأکید بر شاخص‌های مهم آن تهیه و تدوین کرده‌اند که از جملۀ آن‌ها می‌توان به سند سازمان ملل با عنوان «ابتکار دیپلماسی علمی-فناوری» و نیز سند دیپلماسی علمی «انجمن آمریکایی برای پیشرفت علم» اشاره کرد.

استاد گروه آموزشی ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: در ایران نیز این هدف دنبال شد و  سند «روابط علمی و بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران» تدوین شد. به عبارت دیگر، موضوع دیپلماسی علمی-فناوری مورد توجه قرار گرفته و تلاش شده تا پایه‌های روابط بین کشورها را برمبنای علم و فناوری تنظیم کرده تا متناسب با آن، مکانیزم‌ها و راهبردهایی را برای توسعه همکاری‌ها پیش‌بینی کنند.

قنبری باغستان یکی از مهم‌ترین پایه‌ها و اساس هرگونه موفقیت در پیشبرد دیپلماسی علمی را تولید علم به صورت بین‌المللی از طریق مشارکت با سایر کشورها دانست و گفت: اصولا نماد علم در تولید اسناد علمی مشخص و تبلور می یابد. به عبارت دیگر میزان تولید اسناد علمی به شاخصی تبدیل شده که براساس آن قدرت علمی و فناوری کشورها سنجیده می‌شود. در سال 2014، به طور متوسط از هر 4 تولید علمی در جهان (یعنی 25 درصد)، یک سند علمی از طریق همکاری مشترک به صورت بین‌المللی بوده است. البته این میزان در بین کشورهای پیشرفته به لحاظ علمی متفاوت است. به طور مثال در برخی کشورهای غربی این نسبت یک از سه (حدود 33 درصد) و حتی در کشوری مانند کانادا یک از دو (50 درصد) می باشد. با این حال، با در نظر گرفتن متوسط جهانی تولیدات علمی به صورت مشترک، می‌توان گفت که 25 درصد از تولیدات علمی در سطح جهان به صورت مشترک  و از طریق همکاری بین‌المللی بوده است.

مدیرکل روابط عمومی دانشگاه تهران ادامه داد: تولیدات علمی مشترک می‌تواند در قالب‌های مختلف از جمله مقاله، کتاب، یادداشت، فصلی از کتاب، مقالات کنفرانس، و یا حتی نقد و چکیده مباحث و... باشد. اما در این خصوص نکته مهم، داشتن زمینه‌های همکاری مناسب برای تولید علمی مشترک است که به طور مشخص در این زمینه می‌توان به «انجام تحقیقات مشترک در قالب پروژه‌های دانشگاهی»، «تبادل استاد و دانشجو» و «برگزاری سمینارها و کنفرانس‌های مشترک» اشاره کرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران برای ارزیابی وضعیت همکاری های ایران و افغانستان در تولید اسناد علمی، به پایگاه استنادی سایمگو و پایگاه استنادی اسکوپوس اشاره کرد و گفت: پایگاه استنادی اسکوپوس به این دلیل انتخاب شده که بیش از 22618 نشریه علمی معتبر در27  حوزه علمی-پژوهشی از 220 کشور جهان در این پایگاه استنادی نمایه سازی شده و این پایگاه در مقایسه با پایگاه استنادی آی.اس.ای (WOS) که 11549 ژورنال در 22 حوزه علمی پژوهشی از 81 کشور را نمایه سازی می‌کند، از فراگیری بیشتری برخوردار است.

وی ادامه داد: به همین منظور و با هدف به دست آوردن تصویر بهتری از وضعیت همکاری های دو کشور در زمینه تولید اسناد علمی، یک بازه زمانی طولانی تر یعنی سال های 1996 تا 2019  بررسی شده است. دلیل انتخاب چنین بازه‌ای، نیز به دست آوردن تصویر بهتر با تاکید بر کنترل عنصر و فاکتور زمان در دوره های مختلف بوده است.

جدول شماره 1-جایگاه دو کشور ایران و افغانستان در تولید اسناد علمی در پایگاه اسکوپوس

استاد گروه آموزشی ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران در خصوص جایگاه ایران و افغانستان در تولیدات علمی جهان خاطرنشان کرد: براساس داده‌های موجود در پایگاه سایمگو، ایران در سال 2017 به لحاظ میزان تولید سند علمی، رتبه 16 جهان (54384 سند علمی ) را از آن خود کرده است. در همین سال رتبه افغانستان در این پایگاه، رتبه 136 (201 سند علمی) است. همچنین به منظور دستیابی به شناخت بهتر از وضعیت جایگاه دو کشور در تولید علمی در جهان، مطالعه وضعیت دو کشور در بازه زمان 1996 تا سال 2017 نشان می‌دهد که ایران در مجموع و به طور میانگین رتبه 22 جهانی و کشور افغانستان در جایگاه 155 جهان قرار دارد.

قنبری باغستان با اشاره به روند رشد همکاری‌های بین‌المللی ایران و افغانستان در زمینه تولید علم تصریح کرد: براساس آمار و اطلاعات موجود، سیر همکاری‌های بین‌المللی هر دو کشور با سایر کشورهای جهان در زمینه تولید علم به صورت بین‌المللی و به طور مطلوب گزارش شده است. سیر همکاری‌های بین‌المللی افغانستان با سایر کشورهای جهان از سال 2000 به بعد، همواره روند صعودی داشته است. هر چند در ارتباط با ایران، در بازه زمانی سال‌های 2000 تا 2010 مقداری روند نزولی در تولیدات علمی مشترک به صورت بین‌المللی مشاهده می‌شود، اما این روند از سال 2010 به بعد سیر صعودی به خود گرفته است.

مدیرکل روابط عمومی دانشگاه تهران با مقایسه تولیدات علمی بین‌المللی ایران و افغانستان در پایگاه استنادی اسکوپوس تأکید کرد: براساس آمارهای موجود در پایگاه استنادی اسکوپوس، تا سال 2017، بیش از 550 هزار و 962 سند علمی با نام ایران ثبت شده است. این میزان در ارتباط با کشور افغانستان 1 هزار و 826 سند علمی بوده است. نکته حائز اهمیت در ارتباط با هر دو کشور، گرایش نسبتاً زیاد کشورهای مختلف برای همکاری با هر دو کشور ایران و افغانستان برای تولیدات مشترک علمی می‌باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: در ارتباط با کشور ایران بیش از 21 درصد تولیدات علمی این کشور به صورت بین‌المللی بوده است. این در حالی است که در ارتباط با کشور افغانستان، بیش از 70 درصد تولیدات علمی آن به صورت بین‌المللی تدوین شده است. با توجه به اینکه متوسط تولیدات علمی بین‌المللی در سطح جهان 25 درصد می‌باشد، می‌توان گفت که تولیدات علمی ایران به صورت بین‌المللی حدود 3.5 درصد کمتر از متوسط بین‌المللی بوده است. این درحالی است که در افغانستان این میزان حدود 45 درصد بیشتر از متوسط جهانی می‌باشد. به عبارت دیگر می‌توان گفت تولیدات علمی در کشور افغانستان به طور خارق العاده‌ای به صورت بین‌المللی بوده است.

وی با تأکید بر توجه به توزیع جغرافیایی همکاری‌های بین‌المللی هر دو کشور ایران و افغانستان در تولید اسناد علمی خاطرنشان کرد: نگاهی به توزیع جغرافیایی همکاری‌های بین‌المللی هر دو کشور ایران و افغانستان در تولید اسناد علمی، دلالت‌ها و معانی مهمی در زمینه کمیت، کیفیت و چگونگی تولیدات مشترک علمی دارد و همچنین می ‌تواند مبنای خوبی برای هرگونه سیاست‌گذاری و برنامه ریزی در زمینه افزایش تولیدات علمی مشترک بین‌المللی ایجاد کند.

مدیرکل روابط عمومی دانشگاه تهران تصریح کرد: متأسفانه میزان همکاری‌های ایران و افغانستان در زمینه تولید اسناد علمی به صورت مشترک (چه به لحاظ کمی و چه به لحاظ رتبه این همکاری‌ها) به هیچ عنوان مطلوب نیست. این مسئله حتی کیفیت تولیدات علمی مشترک بین دو کشور را نیز تحت تأثیر قرار داده است. به همین دلیل و به عنوان یک سیاست کلی، تمرکز اصلی سیاست‌گذاری و برنامه ریزی باید برای تقویت میزان تولیدات علمی مشترک بین دو کشور باشد.

جدول شماره 2-نام و رتبه شرکای مهم بین المللی دو کشور ایران و افغانستان در تولیدات علمی

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با تأکید بر توجه و شناخت دقیق زمینه‎‌های مشترک موجود میان دو کشور افغانستان و ایران یادآور شد: همچنین نگاهی به توانمندی‌های دو کشور در حوزه‌ها و زمینه‌های علمی، تحقیقاتی و پژوهشی که پیشرو می‌باشند، زمینه‌های مناسبی برای توسعه همکاری‌های دو کشور در زمینه تولیدات علمی مشترک ایجاد می‌کنند. براساس آمارهای موجود می‌توان زمینه‌های مشترکی بین دو کشور یافت که بالقوه نقطه آغاز خوبی برای شروع همکاری‌های علمی و پژوهشی بین دو کشور باشند. ضمن آنکه زمینه‌های مشترک تاریخی، فرهنگی و دینی، موقعیت جغرافیایی و تجربه‌های تاریخی نیز به صورت بالفعل می‌توانند حوزه‌های منحصر به فردی برای تولیدات علمی مشترک بین دو کشور باشند.

وی وضعیت تولیدات علمی مشترک دو کشور را با توجه به پتانسیل و زمینه‌های بالقوه موجود مطلوب ندانست و گفت: بر مبنای آمار و اطلاعات ارائه شده می‌توان نتیجه گرفت که وضعیت تولیدات علمی مشترک دو کشور به خصوص با توجه به پتانسیل و زمینه‌های بالقوه بین دو کشور به هیچ عنوان در وضعیت مطلوبی قرار ندارد و این یکی از نشانه‌های «دیپلماسی علمی» ضعیف بین دو کشور (اگر نگوییم فقدان دیپلماسی علمی) است. براساس این اطلاعات در بازه زمان 1996 تا 2017، در مجموع 96 سند علمی مشترک بین کشورهای ایران و افغانستان در پایگاه استنادی اسکوپوس، به عنوان فراگیرترین پایگاه استنادی علمی معتبر جهان، ثبت شده است که در مقایسه با کل تولیدات علمی بین‌المللی دو کشور، به خصوص ایران، اصلاً قابل قبول نمی‌باشد.

استاد گروه آموزشی ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران «استفاده از ظرفیت‌های دانشجویی» را یکی از راهکارها برای توسعه همکاری‌های علمی دو کشور به خصوص در راستای افزایش تولیدات علمی بین‌المللی عنوان کرد و گفت: در حال حاضر بیش از 13 هزار دانشجو از کشور افغانستان در دانشگاه‌های ایران مشغول به تحصیل هستند که عمده آن‌ها به صورت بورسیه در مقاطع تحصیلات تکمیلی می‌باشند. این تعداد دانشجو ظرفیت عظیمی برای تولید اسناد علمی محسوب می‌شود. تحقیقات زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد دانشجویان بین ‌المللی از توانایی بالایی برای تولید اسناد علمی برخوردار هستند.

دکتر قنبری باغستان افزود: در ارتباط با کشور افغانستان، به طور مفروض اگر هر 10 دانشجوی افغان مقیم ایران تنها یک مقاله علمی به صورت مشترک با همتایان خود در ایران تولید کنند، میزان تولیدات علمی مشترک بین دو کشور حداقل یک هزار و 300 سند علمی خواهد بود. این در حالی است که وضعیت فعلی، یعنی تنها 96 مقاله مشترک، فاصله زیادی با وضعیت مطلوب دارد.

مدیرکل روابط عمومی دانشگاه تهران «استفاده از ظرفیت استاتید و محققان دانشگاهی» را راهکار دیگری برای توسعه همکاری‌های علمی دو کشور به خصوص در راستای افزایش تولیدات علمی بین‌المللی بیان کرد و گفت: جامعه علمی و دانشگاهی دو کشور باید بیش از پیش به سوی همکاری با همتایان خود در دو کشور ایران و افغانستان برای تولیدات علمی هدایت شوند. در این زمینه می‌توان گفت که اساتید و محققان ایران تجارب زیادی در زمینه انتشار اسناد علمی به صورت بین‌المللی دارند.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: به همین منظور همتایان آن‌ها در کشور افغانستان به خصوص با توجه به زمینه‌های تاریخی و فرهنگی مشترک، باید بر اولویت همکاری‌های خود در ایران تمرکز کنند. همان طور که در بخش‌های قبلی گفته شد، این همکاری دوجانبه کمک زیادی به ارتقای کیفیت تولیدات علمی بین دو کشور به خصوص براساس شاخص استناد/ارجاع خواهد داشت.

وی «تعریف و انجام پروژه‌های مشترک تحقیقاتی» را راهکار دیگری برای توسعه همکاری‌های علمی دو کشور به خصوص در راستای افزایش تولیدات علمی بین‌المللی دانست و یادآور شد: «تولیدات علمی» عمدتاً خروجی پروژه‌های پژوهشی و تحقیقاتی است. از این رو با توجه به زمینه‌های مشترک فرهنگی و تاریخی بین دو کشور، به خصوص زبان مشترک، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دو کشور باید اولویت خاصی به تعریف پروژه‌های تحقیقاتی با یکدیگر قائل شوند. طبیعتاً هرچه پروژه‌های علمی و تحقیقاتی بیشتری بین دو کشور تعریف شود، به نسبت میزان تولیدات علمی دو کشور نیز افزایش خواهش یافت.

استاد گروه آموزشی ارتباطات اجتماعی دانشگاه تهران تأکید کرد: «نقش تاریخی دو کشور در تبدیل زبان فارسی به زبان علم» راهکار دیگری برای توسعه همکاری‌های علمی دو کشور به خصوص در راستای افزایش تولیدات علمی بین‌المللی است. زبان فارسی زبان رسمی هر دو کشور ایران و افغانستان است. لذا هر دو کشور نقش تاریخی برای تبدیل زبان فارسی به زبان علم برعهده دارند.

دکتر قنبری باغستان در پایان یادآور شد: متأسفانه جایگاه زبان فارسی هنوز به عنوان زبان علم، حداقل در سطح منطقه‌ای، تثبیت نشده است. لازم است محققان، اندیشمندان و در مجموع بدنه دانشگاهی دو کشور تلاش مضاعفی در این راستا از طریق تولید اسناد علمی معتبر و نمایه سازی آن در پایگاه‌های علمی معتبر جهانی همچون اسکوپوس و وب.آو.ساینس انجام دهند.

لازم به ذکر است؛ در این نشست علاوه بر دکتر عباس قنبری باغستان، دکتر رسول صادقی، رئیس مؤسسه تحقیقات جمعیت کشور با موضوع ادغام آموزشی کودکان پناهنده افغانستان در ایران و دکتر سید عسگر موسوی، استاد دانشگاه و پژوهشگر افغانستان با موضوع دوامدار و افغانستان محور بودن پشتیبانی‌ها و یاری‌ها به سخنرانی پرداختند.