اختلال ارتباطی در آیین های عاشورایی در دوره همه گیری کرونا - دانشکده علوم اجتماعی
سلسله نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر
دکتر عبدالله بیچرانلو: اینستاگرامی شدن برگزاری آیین‌های دینی، در بلندمدت، آسیب‌زاست و کژکارکرد دارد
روابط عمومی دانشکده علوم اجتماعی: نخستین نشست از «سلسله نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر» با موضوع «علوم اجتماعی و نهضت حسینی» روز یکشنبه 21 شهریور ۱۴۰۰ در دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
در این نشست دکتر عبدالله بیچرانلو، عضو هیات علمی دانشگاه تهران، به عنوان اولین سخنران به ارائه سخنرانی با موضوع « اختلال ارتباطی در آیین‌های عاشورایی در دوره همه‌گیری کرونا » پرداختند. آنچه در ادامه می آید، گزارش این سخنرانی است که توسط یاسمن سجادی، دانشجوی کارشناسی رشته علوم ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی، تنظیم شده است.
دکتر عبدالله بیچرانلو اظهار داشت: همه‌گیری ویروس کرونا منجر به تقلیل یافتن بُعد آیینی عزاداری‌های محرم و به‌طور کلی آیین‌های دینی شده است. بنابراین از یک طرف، از مزیت‌ها و کارکردهای اجرای حقیقی این آیین‌ها محروم شده‌ایم و از سوی دیگر، شکل تقلیل‌یافته این آیین‌ها منجر به تقویت ارتباطات انتقالی در این زمینه شده که کژکارکردهایی را به دنبال داشته است.
وی افزود: هر کجا ارتباطات انتقالی جایگزین ارتباطات آیینی می‌شود، کژکارکردهایی بروز می‌یابد. با توجه به محدودیت‌هایی که ویروس کرونا به دنبال داشت، شاهد ظهور و بروز کژکارکردهایی در عرصه آیین‌های دینی هستیم. ما به روند فزاینده رسانه‌ای شدن، شبکه‌ای شدن و مجازی شدن ناشی از گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات، ارتباطات انتقالی می‌گوییم؛ این ارتباطات در فاصله‌های دور میان پیام‌فرست و مخاطب شکل می‌گیرند. ارتباطات آیینی نیز به معنای اجرای داوطلبانه رفتاری است که به شکل سزاواری به منظور تاثیرگذاری نمادین یا مشارکت در زندگی جدی، طراحی شده است.
در صورتی که برگزاری حداکثری آیین‌ها از طریق رسانه‌های جمعی و ارتباطات انتقالی ادامه یابد، و جایگزین ارتباطات آیینی در این زمینه شود، در بلندمدت آسیب‌هایی را به دنبال خواهد داشت.
بیچرانلو ادامه داد: همان‌طور که گفتیم، آیین‌ها ویژگی‌هایی دارند که با قرار گرفتن در فضای انتقالی دچار کژکارکرد میشوند. در ادامه به بیان این ویژگی‌ها می‌پردازیم: ۱ـ آیین، یک شکل یا فرایندی از تفکر نیست. در واقع آیین‌ها در مقام کنش قرار می‌گیرند. زمانی که ارتباطات انتقالی جایگزین ارتباطات آیینی میشوند، فرصت کنش از شرکتکنندگان در عزاداری‌های حسینی گرفته می‌شود و آنها را منفعل می‌گرداند. ۲ـ آیین، با یک برنامه‌ریزی قبلی اجرا می‌شود و شرکت‌کنندگانی نیز دارد و این خاصیت اجرایی آیین در معنابخشی به آن نقش تأثیرگذاری دارد. هنگامی که آیین‌ها از طریق ارتباطات انتقالی برگزار میشوند، قابلیت اجرا و مشارکت از عزاداران سلب می‌شود. ۳-آگاهانه و داوطلبانه بودن از دیگر ویژگی‌های آیین‌ها است. در فضای انتقالی، اغلب اوقات شرکت در آیین‌ها تصادفی است و با آگاهی قبلی صورت نمی‌گیرد. ۴ـ آیین‌ها به دنبال اهداف ویژه فنی نیستند و شرکتکنندگان در آیین‌ها، از اصل هزینه‌ـ فایده پیروی نمی‌کنند. برای مثال حتی اگر حضور در آیین‌ها منجر به کاهش اضطراب و آماده‌سازی برای هماهنگ‌سازی‌های اجتماعی شود، با قرار گرفتن آیین‌ها در فضای انتقالی این خاصیت هم به حداقل خود می‌رسد. ۵ـ آیین‌ها، تفریحی و برای سرگرمی نیستند. در واقع عزاداران برای سرگرم شدن در مساجد، حسینیه‌ها و هیئات شرکت نمی‌کنند، اما امروزه در فضای ارتباطات انتقالی، شاهد اشکال گوناگونی از بازنمایی و برگزاری آیین‌ها با تلاش برای جذاب‌تر شدن و مفرح بودن آنها هستیم. نمونه‌ای از این تلاش را می‌توان در ویدئوی «دهه هشتادیا» ساخته‌‌شده توسط مأوا دید که از مداح سلبریتیها و نوجوانان برای جذابیت عزاداری حسینی بهره برده است. اگرچه با تداوم یافتن شرکت در آیین‌ها، روح‌مان پالایش می‌شود و به نشاط می‌رسیم، نمی‌توان این تجربه را با عزاداری‌های مجازی یکی دانست که میل به جذاب شدن دارند. ۶ـ آیین‌ها دارای ویژگی جمعی و اجتماعی بودن هستند، این ویژگی در تعارض با برگزاری آیین‌ها در فضای انتقالی است که هر فرد به صورت جداگانه به تماشای عزاداری‌های حسینی می‌نشیند. ۷ـ آیین‌ها بیانگر روابط اجتماعی هستند، مانند روابطی که بین بزرگ‌سالان و نسل‌های بعدی و در جهت یادگیری اجتماعی اتفاق می‌افتد. این ویژگی هنگام قرار گرفتن در فضای ارتباطات انتقالی، شکل بازنمایی به خود می‌گیرد، در واقع رسانه به بازنمایی روابط اجتماعی می‌پردازد که فاصله بسیاری با واقعیت دارد. ۸ـ‌همچنین آیین‌ها اِخباری نبوده و شرطی هستند. در واقع در آیین‌ها اطلاعات جدیدی به ما داده نمی‌شود و صرفاً ماهیتی شرطی پیدا می‌کند. برای مثال با تجربه‌‌ای که از حضور در آن آیین پیدا می‌کنیم، متعهد میشویم به امور تحت تأثیر آن مرام و مسلک بپردازیم که ارتباطات انتقالی این تعهد و التزام را به حاشیه می‌رانند. ۹ـ‌آیین‌ها دارای نمادهای تأثیرگذار هستند. مانند آوازها، نیایش‌ها، پرچم‌ها، علم‌ها و سنت‌هایی که از گذشته وجود داشته‌اند و باعث غنای فرهنگی آیین‌ها میشوند. در فضای انتقالی، این نمادها تضعیف میشوند. ۱۰ـ به قومیت‌ها، ملیت‌ها و فرهنگ‌های مختلف فرصت می‌دهد که داشته‌های فرهنگی و هنری خود را به عرصه آیین‌ها آورند. مواجهه ما در رسانه با ابزارهای هنری به صورت چندرسانه‌ای است که از مواجهه نزدیک با این آثار هنری متفاوت است. مانند تجربه کنسرت موسیقی در فضای حقیقی که با کنسرت آنلاین فاصله و تفاوت بسیار دارد. ۱۱ـ در آیین‌ها، سنت‌هایی بازتولید میشوند که با آمدن آیین‌ها به فضای انتقالی و مدرن شدن روزافزون آنها، روند بازتولید این سنت‌ها متوقف می‌شود. ۱۲ـ آیین‌ها تقویم دارند، برای مثال مناسبت‌های تاسوعا، عاشورا و اربعین. با فرا رسیدن این ایام نیز ما به امور خاصی رو می‌آوریم، مانند سیاه پوشیدن از آغاز ماه محرم. این خاصیت نیز در فضای انتقالی از بین می‌رود. ۱۳ـ ما برای کسب احوال جدید در آیین‌ها حضور می‌یابیم و نه برای کسب اطلاعات جدید. در رسانه‌های جمعی امکان کسب احوال جدید از بین می‌رود و بیشتر قیل و قال برجسته می‌شود. ۱۴ـ توجه به امر قدسی به عنوان امری ضروری در زندگی، که در فضای انتقالی از خاصیت قدسی بودن آیین‌ها دور میشویم. ۱۵ـ نشاط فردی و اجتماعی. نباید اجازه دهیم که آیین‌ها به شکل حداکثری در فضای انتقالی برگزار شوند، زیرا جامعه را دچار رخوت می‌کند. ۱۶ـ معنابخشی و هویت‌بخشی که باعث زنده شدن مفاهیم به خصوص برای نسل جدید میشوند.
به‌طور کلی کژکارکردهای گسترش روزافزون ارتباطات انتقالی در حوزۀ عزاداری‌های حسینی بدون تأمل و تدبر در ضرورت تفکیک ابعاد آیینی و انتقالی، شامل فردمحوری، گسترش سلبریتی‌سازی و دامن زدن به پدیدۀ مداح- سلبریتیها و جایگزینی اینستاگرام به جای مسجد، حسینیه و هیأت، و نیز تجاری‌سازی و عامه‌پسند شدن می‌شود.
لازم به یادآوری است دکتر بیچرانلو به عنوان معاون پژوهشی دانشکدۀ علوم اجتماعی، قبل از ارائه سخنرانی خود، ضمن خوش‌آمدگویی به میهمانان، گزارش از برنامه ریزی های این معاونت برای برگزاری نشست های تخصصی در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران ارائه داد.
وی افزود: سلسله نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر با همت دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران طراحی شده است. اغلب تصور دربارۀ علوم اجتماعی این است که با دانشی نظری روبرو هستیم که از حوزۀ عمل فاصله دارد. هدف از برگزاری این سلسله نشست‌ها تلاش برای پیشبرد و ارتقای نقش‌آفرینی علوم اجتماعی در عرصۀ عمل است و تلاش می‌کنیم با پرداختن به موضوعات مورد توجه در این مجموعه نشست‌ها، در مسیر کمک به سیاست‌گذاری اجتماعی و فرهنگی در ایران گام برداریم.
دکتر بیچرانلو بیان کرد محورهای گوناگونی از علوم اجتماعی، مسائل مرتبط با علوم اجتماعی و حوزه‌های میان‌رشته‌ای نزدیک به علوم اجتماعی برای سلسله‌نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر طراحی شده‌اند. اولین محور که متناسب با احوالات امروز جامعه و ایام محرم و صفر است، با عنوان «علوم اجتماعی و نهضت حسینی» در سلسله جلساتی و با حضور صاحب‌نظران این حوزه برگزار خواهد شد. از دیگر محورهای طراحی شده «کرونا و علوم اجتماعی» است، زیرا با توجه به درگیر شدن ایران و جهان با کووید 19، آرای اندیشمندان علوم اجتماعی و بهره‌مندی از آنها در سیاست‌گذاری‌های مربوط به کرونا اهمیت می‌یابد. موضوعات «اعتماد اجتماعی و سرمایه اجتماعی»، «فقر و نابرابری»، «فضای مجازی»، «خانواده»، «دانشگاه و علم»، «نهادهای غیررسمی» و «جامعه‌شناسی منطقه» از دیگر محورهای طراحی‌شده توسط دانشکده علوم اجتماعی برای سلسله‌نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر است.
وی ادامه داد: تلاش می‌شود در سلسله نشست‌های مذکور، پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری که نوآوری‌ها و برجستگی‌های خاص دارند، آثار و تألیفات ارزشمند و همچنین ایده‌هایی از صاحب‌نظران که تا پیش از این به علت محدود بودن به کلاس‌های دانشگاهی، امکان بروز نیافته‌اند، معرفی و ارائه شود.
لازم به ذکر است در این نشست، علاوه بر دکتر عبدالله بیچرانلو؛ همچنین دکتر علیرضا شجاعی‌زند، دکتر ابراهیم فیاض، عضو هیأت علمی گروه انسان‌شناسی دانشگاه تهران، دکتر سید مهدی اعتمادی‌فرد، عضو هیأت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران و نیز به ارائه سخنرانی پرداختند.