مناسک، بروزدهنده بُعد فرهنگی دین هستند/ به حاشیه راندن اربعین، یعنی دفن حقیقت عاشورا در صحرای کربلا - دانشکده علوم اجتماعی
روابط عمومی دانشکده علوم اجتماعی: دومین نشست از «سلسله نشست‌های علوم اجتماعی و ایران معاصر» با ادامه موضوع «علوم اجتماعی و نهضت حسینی» یکشنبه ۲۸ شهریور ۱۴۰۰ در دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
در این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمید پارسانیا، عضو هیأت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، به موضوع «هویت فرهنگی مناسک اربعین» پرداخت. آنچه در ادامه میآید، گزارش این سخنرانی است که یاسمن سجادی، دانشجوی کارشناسی علوم ارتباطات دانشکده علوم اجتماعی، تنظیم کرده است.
دکتر پارسانیا گفت: زمانی که درباره فرهنگ یا هویت فرهنگی سخن می‌گوییم، واحد تحلیل‌مان فردی نیست، زیرا فرهنگ، خصلتی جمعی دارد. اربعین دارای ابعاد مختلفی است و فرهنگ نیز یکی از ابعاد آن است. بنابراین زمانی که از هویت فرهنگی اربعین سخن می‌گوییم، حقیقت آن را به بعد فردی تقلیل نمی‌دهیم. همچنین باید بدانیم که عاملان فرهنگ (افراد) چه نسبتی با فرهنگ دارند؟ برخی از رویکردها، عاملان فرهنگ و افراد را مستهلک در فرهنگ می‌دانند. از سوی دیگر، گروهی فرهنگ را به کنش‌های فردی تقلیل می‌دهند.
وی افزود: در چهلمین روز شهادت امام حسین (ع)، جابر بن عبدالله انصاری که از اصحاب رسول خدا بود، همزمان با بازگشت اسرای کربلا از شام یعنی در روز اربعین به کربلا رفت. بزرگداشت اربعین اولین بار در این مقطع رخ داد و سپس در طول تاریخ تشیع ادامه یافت. گاهی همچون دوره حکومت بعث بر عراق، رفت‌وآمد به کربلا و برگزاری مناسک با محدودیت و ممنوعیت روبرو می‌شد، اما همچنان تاکنون ادامه داشته است. اربعین دارای ابعاد سیاسی و اقتصادی نیز است، به خصوص بُعد سیاسی که در طول تاریخ چالش‌های بسیاری را سر راه آن قرار داده است.
دکتر پارسانیا ادامه داد: تدین برای تحقق یافتن، هم جنبه فردی و هم جنبه فرهنگی دارد. بعد فرهنگی‌اش با مناسک جمعی بروز و ظهور می‌یابد. ایمان، یک امر شخصی است. تقوا، یک امر شخصی است. اما ایمان آوردن گروهی از افراد، بروز جمعی را نیز به دنبال دارد. گاهی بین بُعد فردی و جمعی فاصله می‌افتد و در تزاحم با هم قرار می‌گیرند. زمانی که رفتار مربوط به هر دو بُعد (فردی و جمعی) ممکن نیست، باید دید کدام در اولویت قرار دارد. برای مثال اگرچه حفظ جان، ضروری و وظیفه‌ای دینی است، اما برای حفظ مرزها و امنیت اجتماعی در هنگام خطر، ایثار جان مهم می‌شود و شاهد پدیده شهادت و جهاد خواهیم بود.
در برخی از آیات قرآن درباره تفاوت‌های بعد فردی و جمعی صحبت شده است:
گاه ایمان آوردن صورت فردی دارد یا دعوت فردی است و گاه دعوت چهره‌ای اجتماعی پیدا می‌کند؛ مانند:
إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ (آن‌گاه که نصرت الهی و پیروزی فراز آید)
وَ رَأَیْتَ النَّاسَ یَدْخُلُونَ فِی دِینِ اللَّهِ أَفْوَاجًا (و مردم را بینی که گروه گروه به دین الهی درآیند)
پس از فتح مکه بروز اجتماعی دین را شاهد هستیم. کسانی به اسلام ایمان می‌آورند، اما از سوی دیگر عادات شبه جزیره عربستان مبتنی بر عصبیت قومی و قبیله‌ای است و کسانی که تا پیش از این ایمان نیاورده‌اند، حین مشاهده قدرت دینداری، مجبور می‌شوند راه دیگری را در پیش بگیرند. در واقع کافران در موضع ضعف جمعی قرار می‌گیرند و در زیر پوشش نفاق دین را در حوزه اجتماعی می‌پذیرند، اگرچه در بعد فردی نپذیرفته‌اند.
حجت‌الاسلام پارسانیا افزود: دین ساحت‌های گوناگونی دارد که برخی از آنها خصلت جمعی ندارند. حافظ می‌فرماید: «در کار گلاب و گل حکم ازلی این بود/ کاین شاهد بازاری وان پرده‌نشین باشد». به عبارت دیگر، گل پرده‌نشین است و گلاب در محیط پخش می‌شود و همه جا را فرا می‌گیرد. برخی از لایه‌های دین نیز بسان راز است و بروز نمی‌یابد و برخی لایه‌های آن به صورت جمعی ظهور می‌کند. برخی از پدیده‌های دینی، در یک لایه مستقرند و برخی به تنهایی، در چند لایه قرار می‌گیرند. برای مثال، تقوا یک امر درونی است و تا بخواهد ظهور و بروز یابد، امکان دارد به ریا تبدیل شود. اگرچه تقوا هویت جمعی نیز دارد، اما بیشتر یک امر فردی است. نماز، هم به صورت فردی و هم به طور جمعی بروز می‌یابد که در هر شرایط نیز احکام خاص خود را دارد. حج، بعد جمعی بسیار پررنگی دارد و بعد فردی کمی در آن دیده می‌شود.
وی بیان کرد به طور کلی، اربعین از پیام سیاسی، هویت فرهنگی، ابعاد اجتماعی و اقتصادی برخوردار است. حضور گسترده ایرانیان در اربعین، بیانگر احیا، حفظ و بازتولید آن است. زمانی که در سطح کنشگران و با رویکردی خرد به تحلیل می‌پردازیم، تا جای خاصی می‌توانیم ادامه دهیم. برای مثال کسانی که رویکرد خُرد دارند، همه چیز را باید به کنش فردی تقلیل دهند. یعنی اگر ما پدیده جمعی را با رویکرد خرد بررسی کنیم، تحلیل ما محدود می‌شود. اگر نگاهی به آثار هگل داشته باشیم، او رویکرد کلان دارد و از نظر او عقل مسیر تاریخ را تعیین می‌کند. او برای تاریخ از احکامی سخن می‌گوید که تقلیل‌پذیر به افراد نیست، هر چند که مسیر تاریخ نیز از کنش افراد عبور می‌کند.
ابعاد کلان و فرهنگی دین و دینداری نیز گرچه از مسیر کنش‌ها و رفتار دین‌داران واقعیت تاریخی پیدا می‌کند، با صرف‌نظر از عوامل کلان و کلی یا کل‌گرایانه قابل تبیین نیستند. در دین هم ابعاد خرد و کلان و هم تعامل بین کل و جزء وجود دارد. برای مثال، نبوت در انبیای صاحب شریعت یا اولوالعزم از هویتی جمعی و فرهنگی و بین‌الاذهانی برخوردار بوده و بر رسیدن پیام و اتمام حجت به همگان استوار است و این مهم بدون اعجاز، واقعیت تاریخی و فرهنگی پیدا نمی‌کند.
دکتر پارسانیا بیان کرد: اربعین نیز کاملاً از بعد فرهنگی برخوردار است و پدیده‌ای کلان و واقع شده در تاریخ است و حضور و تداوم آن با صرف عوامل فردی و خرد قابل تبیین نیست. ایشان شاهد تاریخی برای این مسأله ذکر کرد و گفت جریر بن عبدالحمید از راویان اهل سنت است که شیعیان هم از ایشان نقل کرده‌اند. شخصی می‌گوید نزد او بوده که فردی از عراق به آنجا میآید. جریر می‌پرسد: از عراق چه خبر؟ او خبر می‌دهد که هارون‌الرشید را ترک کرده، در حالی که سخت‌گیری‌‌هایی با زائران امام حسین (ع) داشته است. آنها قبر امام حسین (ع) را تخریب کرده بودند. در آنجا درخت سدری وجود داشت که زائران آن را نشانه قبر امام حسین (ع) می‌دانستند و هارون دستور قطع آن را داده بود. جریر بعد از شنیدن این ماجرا، الله اکبر می‌گوید و حدیثی را از پیامبر را نقل می‌کند که پیامبر در آن، قطع‌کننده درخت سدر را سه بار لعنت کرده است (لعن‌االله قاطع السدره). جریر می‌گوید تاکنون معنای این حدیث برای ما مبهم بوده است و الان معنای آن را دانستیم. قصد آنها از قطع درخت، حذف موضع قبر امام حسین (ع) بوده است که مردم به جای آن پی نبرند. اما فراموش نکنیم که هر چه می‌خواستند قبر امام حسین (ع) را خراب کنند، میسر نبود و این بیان پیامبر نیز از مصادیق عملکرد وحی الهی برای حفظ فرهنگی و تاریخی زیارت امام حسین (ع) است؛ به گونه‌ای که آن را نمودی از اراده الهی دانسته‌اند.
دکتر پارسانیا افزود: ما می‌دانیم اگر قرار است حسین (ع) مصباح هدایت و سفینه نجات برای همگان باشد، نباید در طول تاریخ فراموش و محو شود. شهادت امام یک عمل اجتماعی بود و نه فردی. مناسک اربعین، تداوم حقیقت عاشورا است. اگر این مناسک نباشند، شهادت امام حسین (ع) و قیام در همان صحرای کربلا تمام می‌شود.
در این نشست، علاوه بر دکتر حمید پارسانیا، حجت‌الاسلام دکتر محمد دادسرشت، دکتر یونس نوربخش و دکتر جبار رحمانی نیز به بیان مباحث خود با محوریت علوم اجتماعی و نهضت حسینی پرداختند.